De Bol van Nol
Nol Manten
1 september t/m 11 september 2016
In deze periode is er in KuuB een fenomeen te zien en te beleven: De Bol van Nol, dagelijks van 13.00 tot 18.00 uur. Gaat u maar alvast in de rij staan!
De opening van dit Utrechtse feest is op donderdag 1 september, 18.00 uur.
De meeste bekendheid kreeg de Utrechtse surrealistische schilder Nol Manten (1944-1991) met het kunstwerk waar hij de titel Besloten Ruimtelijkheid aan gaf. Zijn Utrechtse vrienden vonden dat een te moeilijke naam voor een van de merkwaardigste schilderstukken die ooit gemaakt zijn en spraken al gauw over De Bol van Nol. En zo is het gebleven.
Dat kunstwerk heeft de vorm van een halve houten bol met een middellijn van 170 cm. Het schilderij is in de binnenkant van de halve bol te zien. Die bol hangt boven een witte houten kubus welke 130 cm hoog is en een grondoppervlak heeft van 200 x 200 cm.
Om de schildering te kunnen zien gaat de beschouwer via klapdeurtjes in de kubus op een soort tandartsstoel zitten. Naast de stoel zijn twee knoppen, een groene en een rode. Na het indrukken van de groene knop zakt de bol langzaam naar beneden, tot circa 10 cm boven de kubus. Traag draait de bol in vier en een halve minuut rond. De kijker ziet een kleurrijk rivierlandschap aan zich voorbij trekken, alsof je op een lome zondagmiddag boven de ondergelopen uiterwaarden zweeft, samen met vreemdsoortige vogels, uitkijkend op Hollandse wolkenluchten. In de verte een imposante brug en een zwevend eilandje met een koe erop en nog een koe die in het water lijkt te grazen. Een schaduwloos landschap, alles is egaal uitgelicht.
Na een druk op de rode knop, beweegt de bol zich weer langzaam omhoog en stapt de beschouwer uit de kubus, gelaafd door zoiets als
Denkend aan Holland
zie ik brede rivieren
traag door oneindig
laagland gaan,
…maar dan surrealistisch.
De essentie van dit kunstwerk zit in de tegenstelling. Van buitenaf lijkt het of je in een besloten bol gaat zitten. Eenmaal op de stoel, ervaar je de ruimtelijkheid die de schildering in de bol oproept. Vandaar de titel die Nol er aan gaf; Besloten Ruimtelijkheid.
Tijdens wandelingen en fietstochten over Utrechtse rivierdijken was bij Nol het idee ontstaan een schilderij te maken waar de beschouwer deel van uitmaakt, een soort vervormd panorama. Want al kijk je recht vooruit, je weet je deel te zijn van een veel groter geheel; de natuur is achter, naast en boven je. Nol had op kermissen ook driedimensionale films gezien. Dit combinerend rijpte bij hem het idee om een rond bewegend Utrechts panoramisch landschap te maken. Hij legde dit idee voor aan de leden van de Utrechtse commissie van de toenmalige Beeldende Kunstenaarsregeling, de BKR. Die keken er in het begin wel wat van op, maar afwijzend waren ze ook niet. Hij moest eerst maar eens een maquette maken, dan zou de commissie daarna beslissen.
In het voorjaar van 1982 was het zover en besloot de BKR de realisatie van het project te financieren. Vervolgens heeft Nol achttien maanden aan de uitvoering gewerkt. Veel deed hij zelf, alleen de technische aspecten besteedde hij uit. De halve bol werd uit een onnoemlijk aantal stukjes hout en 1843 spijkertjes bij een jachtwerf in Boven-Leeuwen gebouwd. Dat aantal spijkertjes wist Nol precies omdat hij ze per stuk moest betalen en dit aantal stond op de factuur. Voor de apparatuur om de bol te doen dalen, draaien en oprijzen, schakelde hij Neco Staalbouw in Neede in. De afwerking deed hij weer zelf in zijn atelier in Utrecht. Het beschilderen van de binnenkant van de bol was lastiger dan eerder gedacht; hij moest zich steeds in vreemde houdingen forceren. Toen het werk eenmaal af was had Nol tweemaal 24 fysiotherapeutische behandelingen nodig om de spierpijnen weer kwijt te raken.
Het geheel heeft het enorme bedrag van ruim fl. 120.000,- gekost, gefinancierd door de BKR.
In december 1983 werd Besloten Ruimtelijkheid voor een maand geplaatst in de foyer van de Utrechtse stadsschouwburg, in afwachting van een meer definitieve plaatsing in het toen nog in aanbouw zijnde hoofdgebouw van de Universiteit Utrecht in De Uithof. De daarvoor bedachte plek in het gebouw van de universiteit bleek echter minder geschikt te zijn en door onzorgvuldig gebruik viel het mechaniek ook regelmatig uit. Na enige tijd werd De Bol aldaar verwijderd. Maar waar was die gebleven? Niemand die het meer wist. De Bol bleef ondanks zoektochten, onvindbaar. Pas negentien jaar later bleek De Bol in onderdelen opgeslagen in een loods van de Kunstuitleen Utrecht, alwaar het werk geregistreerd stond als ’tandartsstoel’. Hij werd fluks weer in elkaar gezet en gepresenteerd bij de Kunstuitleen aan de Maliebaan, samen met een aantal schilderijen van Nol Manten. Na die presentatie verdween De Bol ten tweede malen. In 2014 kwam Jos te Water Mulder van de Stichting Dirkje Kuik het gevaarte tegen bij de Stichting Onterfd Goed in Den Bosch. Daar komen kunstwerken terecht, vooral uit de BKR-periode, waar niemand meer raad mee weet. Stichting Dirkje Kuik schafte De Bol voor € 15.000,- aan en Jos haalde het werk, dat ingrijpend gerestaureerd moest worden, naar Utrecht. Maar eerst plaatste hij de installatie begin december 2014 tot eind januari 2015 in de hal van het stadhuis van Utrecht. In de Utrechtse kranten verschenen er meerdere artikelen over. Dat was ook bedoeld om financiers te vinden voor de restauratie, die toen op nog eens € 15.000,- werd geraamd.
Voor die restauratie, welke acht maanden in beslag heeft genomen, werd nogmaals Neco Staalbouw in Neede ingeschakeld. Het kunstwerk voldoet nu aan alle daaraan te stellen (veiligheids)eisen. De financiering is door particuliere bijdragen mogelijk gemaakt.
En nu dus van 2 t/m 11 september (opening donderdag 1 september 18.00 uur) te zien en te bewonderen in KuuB, in afwachting van een definitieve plaatsing in een Utrechts museum of kunstinstelling. De Stichting Dirkje Kuik doet dat alleen nog maar in bruikleen, zodat De Bol van Nol niet wederom uit het zicht verdwijnt. Integendeel, De Bol moet een Utrechtse attractie worden, het Utrechts surrealistisch panorama en een eerbetoon aan de Utrechtse schilder Nol Manten.
De Bol van Nol – Het Utrechts panorama-fenomeen
Bij KuuB is een boekje te koop voor euro 15,- over Nol Manten en over de achtergronden en historie van de Bol van Nol.
Zie publicaties >
